Mae'r tabl isod yn rhoi disgrifiad o'r gwahanol fathau o gamdriniaeth ac esgeulustod y gallai oedolion sy’n wynebu risg eu profi a ffyrdd y gall y gamdriniaeth amlygu ei hun.
Mae'n bwysig nodi y gall camdriniaeth fod yn gysylltiedig ag un digwyddiad penodol neu gamdriniaeth ac esgeulustod parhaus ac/neu ailadroddus.
Gall y gamdriniaeth ddeillio o un broblem fel camddefnyddio alcohol neu gyffuriau neu grynhoad o amgylchiadau a straen, megis trais yn y cartref a chamdriniaeth, arwahanrwydd cymdeithasol ac amddifadedd.
Dylai ymarferwyr gofio bod asesu niwed yn golygu mwy na dim ond rhestru'r ffactorau risg sy'n cronni a chymryd mai po hiraf yw'r rhestr, y mwyaf tebygol yw lefel y niwed: gall dim ond un ffactor risg gael effaith sylweddol.
Ffurf y gamdriniaeth: Camdriniaeth gorfforol
Disgrifiad:
- ymosod, taro, slapio, dyrnu, cicio, tynnu gwallt, brathu, gwthio
- trin yn arw
- sgaldio a llosgi
- cosbau corfforol
- defnydd amhriodol neu anghyfreithlon o ataliaeth
- gwneud rhywun yn anghyfforddus yn bwrpasol (e.e. agor ffenestr a thynnu blancedi)
- arwahanrwydd neu gyfyngu anwirfoddol
- camddefnyddio meddyginiaeth (e.e. gorddefnydd o dawelyddion)
- bwydo trwy rym neu ddal bwyd yn ôl
- atal heb awdurdod, cyfyngu ar symud (e.e. clymu rhywun i gadair)
Dangosyddion posibl:
- dim esboniad am anafiadau nac anghysondeb â'r cyfrif o'r hyn a ddigwyddodd
- anafiadau yn anghyson â ffordd o fyw'r unigolyn
- cleisio, torri, gwrymiau, llosgi a/neu farciau ar y corff neu golli gwallt mewn clympiau
- anafiadau mynych
- cwympiadau anesboniadwy
- ymddygiad darostyngedig neu newidiol ym mhresenoldeb person penodol
- arwyddion diffyg maeth
- methu â cheisio triniaeth feddygol neu newidiadau aml i feddyg teulu
Ffurf y gamdriniaeth: Camdriniaeth rywiol
Disgrifiad:
- treisio, ceisio treisio neu ymosodiad rhywiol
- cyffyrddiad amhriodol yn unrhyw le
- mastyrbio anghydsyniol y naill berson neu'r llall neu'r ddau
- treiddiad rhywiol anghydsyniol neu ymgais i dreiddiad i'r fagina, yr anws neu'r geg
- unrhyw weithgaredd rhywiol nad oes gan yr unigolyn y gallu i gydsynio iddo
- edrych yn amhriodol, pryfocio rhywiol neu ensyniadau neu aflonyddu rhywiol
- ffotograffiaeth rywiol neu ddefnydd gorfodol o bornograffi neu dyst i weithredoedd rhywiol
- amlygiad anweddus
Dangosyddion posibl:
- cleisio, yn enwedig i'r cluniau, y pen-ôl a'r breichiau uchaf a marciau ar y gwddf
- dillad isaf wedi'u rhwygo, eu staenio neu’n waedlyd
- gwaedu, poen neu gosi yn yr ardal organau cenhedlu
- anhawster anarferol wrth gerdded neu eistedd
- pethau estron mewn agoriadau organau cenhedlu neu rectal
- heintiau, rhedlif organau cenhedlu anesboniadwy, neu afiechydon a drosglwyddir yn rhywiol
- beichiogrwydd mewn menyw sy'n methu â chydsynio i gyfathrach rywiol
- defnydd annodweddiadol o iaith rywiol benodol neu newidiadau sylweddol mewn ymddygiad neu agwedd rywiol
- anymataliaeth nad yw'n gysylltiedig ag unrhyw ddiagnosis meddygol
- hunan-niweidio
- canolbwyntio gwael, tynnu'n ôl, aflonyddu ar gwsg
- ofn/pryder gormodol, neu dynnu'n ôl o gysylltiadau
- ofn derbyn cymorth gyda gofal personol
- amharodrwydd i fod ei hun gyda pherson penodol
Ffurf y gamdriniaeth: Cam-drin seicolegol ac emosiynol
Disgrifiad:
- arwahanrwydd cymdeithasol gorfodedig - atal rhywun rhag cyrchu gwasanaethau, cyfleoedd addysgol a chymdeithasol a gweld ffrindiau
- cael gwared ar gymhorthion symudedd neu gyfathrebu neu adael rhywun heb oruchwyliaeth yn fwriadol pan fydd angen cymorth arno
- atal rhywun rhag diwallu ei anghenion crefyddol a diwylliannol
- Atal mynegiant o ddewis a barn
- methu parchu preifatrwydd
- atal ysgogiad, galwedigaeth ystyrlon neu weithgareddau
- bygythiad, gorfodaeth, aflonyddu, defnyddio bygythiadau, cywilyddio, bwlio, rhegi neu gam-drin geiriol
- siarad â pherson mewn ffordd nawddoglyd neu fabïaidd
- bygythiadau o niwed neu gefnu ar y person
- bwlio seiber
Dangosyddion posibl:
- awyrgylch o dawelwch pan fydd rhywun penodol yn bresennol
- tynnu'n ôl neu newid yng nghyflwr seicolegol yr unigolyn
- methu cysgu
- hunan-barch isel
- ymddygiad anghydweithredol ac ymosodol
- newid mewn archwaeth bwyd, colli/ennill pwysau
- arwyddion trallod: dagrau, dicter
- honiadau ffug ymddangosiadol, gan rywun sy'n ymwneud â'r unigolyn, i ddenu triniaeth ddiangen
Ffurf y gamdriniaeth: Trais yn y cartref
Disgrifiad:
- digwyddiad neu batrwm o ddigwyddiadau o ymddygiad rheoli, gorfodaeth neu fygythiol, trais neu gamdriniaeth rhwng y rhai sydd neu a fu, yn bartneriaid agos neu'n aelodau o'r teulu waeth beth fo'u rhyw neu rywioldeb.
- trais ar sail 'Anrhydedd', anffurfio organau cenhedlu benywod a phriodas dan orfod.
- gall ymddygiad gorfodol gynnwys:
- gweithredoedd o ymosodiad, bygythiadau, cywilydd a dychryn
- niweidio, cosbi, neu ddychryn y person
- ynysu'r unigolyn o ffynonellau cymorth gan ecsbloetio adnoddau neu arian
- atal yr unigolyn rhag dianc rhag camdriniaeth
- rheoleiddio ymddygiad bob dydd
Dangosyddion posibl:
- hunan-barch isel
- teimlo mai arnynt hwy eu hunain mae’r bai am y gamdriniaeth pan nad yw hynny’n wir
- tystiolaeth gorfforol o drais fel cleisio, toriadau, esgyrn wedi torri
- camdriniaeth eiriol a bychanu o flaen eraill
- ofn ymyrraeth allanol
- niwed i gartref neu eiddo
- ynysu - ddim yn gweld ffrindiau a theulu
- mynediad cyfyngedig i arian
Ffurf y gamdriniaeth: Camdriniaeth ariannol
Disgrifiad:
- dwyn arian neu eiddo
- twyll, sgamio
- atal person rhag cael gafael ar ei arian, ei fuddion neu ei asedau ei hun
- gweithwyr yn cymryd benthyciad gan berson sy'n defnyddio'r gwasanaeth
- pwysau gormodol, gorfodaeth, bygythiad neu ddylanwad gormodol a roddir ar yr unigolyn mewn cysylltiad â benthyciadau, ewyllysiau, eiddo, etifeddiaeth neu drafodion ariannol
- trefnu llai o ofal nag sydd ei angen i arbed arian i gynyddu etifeddiaeth i'r eithaf
- gwadu cymorth i reoli/monitro materion ariannol
- gwadu cymorth i gael budd-daliadau
- camddefnyddio lwfans personol mewn cartref gofal
- camddefnyddio budd-daliadau neu daliadau uniongyrchol mewn cartref teuluol
- rhywun yn symud i mewn i gartref rhywun arall ac yn byw yn ddi-rent heb gytundeb neu dan orfodaeth
- cynrychiolaeth ffug, gan ddefnyddio cyfrif banc, cardiau neu ddogfennau rhywun arall
- ymelwa ar arian neu asedau person, e.e. defnyddio car heb awdurdod
- camddefnyddio pŵer atwrnai, dirprwy, penodiad neu awdurdod cyfreithiol arall
- masnachu twyllodrus - e.e. atgyweiriadau eiddo diangen neu rhy ddrud a methu â gwneud atgyweiriadau y cytunwyd arnynt neu grefftwaith gwael
Dangosyddion posibl:
- eiddo personol ar goll
- diffyg arian neu anallu anesboniadwy i gynnal ffordd o fyw
- tynnu arian o gyfrifon heb esboniad
- sicrheir pŵer atwrnai neu atwrneiaeth barhaol (LPA) ar ôl i'r unigolyn roi'r gorau i fod â galluedd meddyliol
- methu â chofrestru LPA ar ôl i'r unigolyn roi'r gorau i fod â galluedd meddyliol i reoli ei gyllid, fel ei bod yn ymddangos ei fod yn parhau i wneud hynny
- y person a ddyrennir i reoli materion ariannol yn ddi-ddal neu'n anghydweithredol
- y teulu neu eraill yn dangos diddordeb anarferol yn asedau'r person
- arwyddion o galedi ariannol mewn achosion lle mae materion ariannol yr unigolyn yn cael eu rheoli gan ddirprwy, atwrnai neu LPA a benodir gan y llys
- newidiadau diweddar mewn gweithredoedd neu deitl i eiddo
- ôl-ddyledion rhent a hysbysiadau troi allan
- diffyg cyfrifon ariannol clir yn cael eu dal gan gartref gofal neu wasanaeth
- methu â darparu derbynebau ar gyfer siopa neu drafodion ariannol eraill a wneir ar ran yr unigolyn
- gwahaniaeth rhwng amodau byw'r unigolyn a'i adnoddau ariannol, e.e. bwyd annigonol yn y tŷ
- atgyweirio eiddo diangen
Ffurf y gamdriniaeth: Esgeulustod
Disgrifiad:
- methu â darparu neu ganiatáu mynediad at fwyd, cysgod, dillad, gwres, ysgogiad a gweithgaredd, gofal personol neu feddygol
- darparu gofal mewn ffordd nad yw'r person yn ei hoffi
- methu â rhoi meddyginiaeth fel yn unol â’r presgripsiwn
- gwrthod mynediad i ymwelwyr
- peidio ag ystyried anghenion diwylliannol, crefyddol neu ethnig unigolion
- peidio ag ystyried anghenion addysgol, cymdeithasol a hamdden
- anwybyddu neu ynysu'r person
- atal yr unigolyn rhag gwneud ei benderfyniadau ei hun
- atal mynediad at sbectol, cymhorthion clyw, dannedd gosod, ac ati.
- methu â sicrhau preifatrwydd ac urddas
Dangosyddion posibl:
- amgylchedd gwael - budr neu aflan
- cyflwr corfforol gwael a/neu hylendid personol
- briwiau pwyso neu wlserau
- diffyg maeth neu golli pwysau heb esboniad
- anafiadau heb eu trin a phroblemau meddygol
- cyswllt anghyson neu amharod â sefydliadau gofal meddygol a chymdeithasol
- cronni meddyginiaeth heb ei chymryd
- methiant annodweddiadol i gymryd rhan mewn rhyngweithio cymdeithasol
- dillad amhriodol neu annigonol
Ffurf y gamdriniaeth: Hunan-esgeulustod
Disgrifiad:
- diffyg hunanofal i'r graddau ei fod yn bygwth iechyd a diogelwch personol
- esgeuluso gofalu am hylendid personol, iechyd neu amgylchoedd rhywun
- anallu i osgoi hunan-niweidio
- methu â cheisio cymorth neu gael mynediad at wasanaethau i ddiwallu anghenion iechyd a gofal cymdeithasol
- anallu neu amharodrwydd i reoli materion personol ei hun
Dangosyddion posibl:
- hylendid personol gwael iawn
- ymddangosiad blêr
- diffyg bwyd, dillad neu gysgod hanfodol
- diffyg maeth a/neu ddadhydradiad
- byw mewn amodau bawaidd neu aflan
- esgeuluso cynnal a chadw cartrefi
- celcio
- casglu nifer fawr o anifeiliaid mewn amodau amhriodol
- diffyg cydymffurfio â gwasanaethau iechyd neu ofal
- anallu neu amharodrwydd i gymryd meddyginiaeth neu drin salwch neu anaf
Ffurf y gamdriniaeth: Caethwasiaeth fodern
Disgrifiad:
- masnachu mewn pobl
- llafur dan orfod
- caethwasanaeth domestig
- camfanteisio rhywiol, fel gwaith hebrwng, puteindra a phornograffi
- caethiwed dyled - cael ei orfodi i weithio i dalu dyledion na fydd byth yn gallu ei wneud yn realistig
Dangosyddion posibl:
- arwyddion o gam-drin corfforol neu emosiynol
- ymddangos â ddiffyg maeth, yn flêr neu'n dawedog
- arwahanrwydd o'r gymuned, yn ymddangos o dan reolaeth neu ddylanwad eraill
- yn byw mewn llety budr, cyfyng neu orlawn a/neu'n byw ac yn gweithio yn yr un cyfeiriad
- diffyg effeithiau personol neu ddogfennau adnabod
- gwisgo’r un dillad bob amser
- osgoi cyswllt llygad, ymddangos yn ofnus neu'n betrusgar i siarad â dieithriaid
- ofn gorfodwyr cyfraith
Cafwyd o: At a Glance 69 Safeguarding Adults: Types and Indicators of Abuse SCIE
Am ragor o wybodaeth, gweler:
Ashton, K., Bellis, M. A., Davies, A. R., Hardcastle, K., and Hughes, K. (2016a). Adverse Childhood Experiences and their Association with Chronic Disease and Health Service Use in the Welsh Adult Population. Public Health Wales,
Ashton, K., Bellis, M. A., Hardcastle, K., Hughes, K., Malby, S., and Evans, M. (2016b). Adverse Childhood Experiences and their Association with Mental Wellbeing in the Welsh Adult Population. Public Health Wales,
Bellis, M. A., Ashton, K., Hughes, K., Ford, K., Bishop, J., and Paranjothy, S. (2015). Adverse Childhood Experiences and their Impact on Health-harming Behaviours in the Welsh Adult Population., Public Health Wales,
Bennett, D., Flood, S., Howarth, J., Melsome, M., and Northway, R. (2013). Looking into Abuse Research Team, Looking into Abuse: Research by People with Learning Disabilities. University of Glamorgan / Rhondda Cynon Taff People First / New Pathways 2013,
Berry, V., Stanley, N., Radford, L., McCarry, M., and Larkins, C. (2014). Building Effective Responses: An Independent Review of Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence Services in Wales. University of Central Lancashire / Welsh Government Social Research.
NHS UK Abuse and neglect of vulnerable adults
SCIE At a Glance 69 Safeguarding Adults: Types and Indicators of Abuse SCIE
Wydall, S., Zerk, R., and Newman, J. (2015). Crimes Against, and Abuse of, Older People in Wales. Access to support and justice: working together. The Older People’s Commissioner for Wales and Aberystwyth University.